[1] Prefatus vero rex Fernandus Aldefonso et Sancio et Garsie dividens regna sua et eçiam filiabus suis Urrace ac Geloyre, Legionem tradidit Aldefonso, et Asturias et Trastamaram usque ad flumen ove, et Astoricam et partem Campum qui gotici nuncupantur, et Berizum usque in villam Urs156 et in montem qui dicitur Ezebredu, usque ad quem locum regnum extenditur Legionis. Sancio vero filio primogenito dedit a flumine Pisorga, Castellam, Anagarum sive Naiaram, et Hyberum. Dedit nichilominus Urrace ac Geloyre filiabus Cemoram, et Taurum et monasteria regni sui. Dedit vero Garsiano totam Galleciam, cum ea parte que dicitur Portugale. Verum Urrace Aldefonsus prefatus, post mortem regis Fernandi patris sui, tanquam matri in omnibus deferebat, et eius colisilio se regebat.
[2] Sancius vero primogenitus, qui cepit regnare in era M.ª C.ª IIIª157, et VI annis regnavit, regna fratrum suorum sibi voluit vendicare spiritu superbie elevatus. Et primo incursu cepit Aldefonsum regem Legionis, qiii erat medius, infestare. Dum antem rex Sancius contra fratrem exercitum congregasset, ille veniens ex adverso occursu opposito se obiecit. Et in loco, qui Plantata dicitur, sunt congressi. Etenim Deo disponente, qui Sancium extollebat ut casu rueret graviori, rex Sancius fugavit fratrem et exercitum Legionis. Et de utroque exercitu plurimi ceçiderunt. Et quod arabes consueverant sustinere, fraterno gladio in se verso, christiani miseri pertulerunt; victusque in prelio —156→ Aldefonsus, abiit Legionem. Iterum autem diem constituunt ad pugnandum sub tali condicione, ut victus victori regnum cederet sine pugna. Cumque in loco qui Vulpecularia dicitur convenissent iuxta ripam fluminis Carrionis, ex utraque parte pluribus bello cesis, demum rex Sancius fuit victus. Et cum fuge presidio se dedisset, rex Aldefonsus innata benignitate volens parcere christianis, precepit ut nullus presumeret persequi ftigientes. Iure vero prelii ac pactionis superius memorate, Aldefonso regi Legionis, regni Castelle dominium et ius cessit. Era autem cum rege Sanctio miles quidam strenuus, dictus Rodericus Didaci Campiator. Hic regem suum devictum animans, persuasit ut quoad posset fugientem exercitum revocaret, et in aurora legionensibus et gallecis ex insperato et clanculo adveniret. Legionenses autem et galleci post triumphum ad propria redeuntes, facto circa mane forcius dormierunt. Et irruente exercitu regis Sancii sunt preventi. Et multis captis, aliisque cesis, et ceteris effugatis non viribus sed cautela, a militibus vel potius latronibus castellanis, rex eciam Aldefonsus capitur in ecclesia Beate Virginis que est in presidio Carrionis; et Burgis ducitur captivatus; pietati regis Aldefonsi rex Sancius impie correspondens. Tandem procurante Petro Ansurii comite cum consilio Urrace sororis Aldefonsi, ea conditione educitur, ut in monasterio Facundi et Primitivi monachali habitu vestiretur. Cumque hoc totum rex Sancius acceptasset, rex Aldefonsus, non proposito sed timore, sumpsit habitum monachalem; verum procurato consilio cum Petro Anssurii comite, fugit noctu. Et Tholetum veniens, ab Almemone rege ibidem, sollempniter est receptus, et multis muneribus honoratus. Et rex Tholeti Almemon, interposito iuramento, securitatis sibi prestitit captionem. Et in ipso atrio regio, domos et mansiones congruas fabricavit, ut rex Aldefonsus extra strepitum civitatis, cum suis christianis commodius habitaret, et ut iuxta regale viridarium recreacionem reciperet quando vellet.
[3] Aldefonso igitur rego Legionis sic Tholeti degente, Urraca regina presensit quod rex Sancius frater eius intendebat eam, ut ambiciosus seu cupidus glorie ac honoris, iis que pater ei dederat spoliare, Zemore ac Thauri eidem dominium auferendo. Set Zamorenses non solum in viris militaribus sed eciam in viris discretis —157→ cretis ac providis ac sanis consiliariis habundantes, cum non ferrent equanimiter exilium Urrace domine naturalis, et Aldefonsi regis Legionis ac Gallecie domini naturalis, cui eciam regnum Castelle iure pactionis et memorati prelii debebatur, futura pericula previdentes, Ariam Gundisalvi virum nobilem ac potentem, qui eciam Urracam reginam eorum dominam educaverat, de ipsius Urrace consilio et assensu in ducem ac principem elegerunt, ut eo duce possent tiranpnidi regis Sancii obviare, ac dominam suam Urracam a Castellanis, eius terram invadere volentibus, deffensare. Unde consilio maturiori accepto, cum timerent tiranpnidem Sancii, qui rex erat nomine ac tiranpnide, non de iure, pro eo quod regnum Castelle iam Aldeffonso debebatur vi ac iure pactionis superius memorate, domina Urraca regem Sancium diffidavit pro se et pro concilio Zamorensi, et pro illis omnibus qui eidem in causa sua vellent consilium et auxilium impertiri.
[4] Inter hec vero, rex Sancius, rex superbus ex Castelle ac Navarre partibus exercitu congregato, Legionem advenit; et eam, licet modicum infestatam, ut victor invasit et sue subdidit dicioni. Legionenses iisdem usque ad carnem et sanguinem diu resistere noluerunt pro absente domino naturali. Cotera vero rex Sancius, que regis fuerant Aldefonsi, tiranpnice usurpavit; et sibi trium regnorum imposuit diadema. Et cum rex Sancius circa huiusmodi moraretur, rex Garsias in suos tiranpnide grassabatur; et vilis ab hominibus et a suis eciam habebatur; et contra fratrem bella, licet segniter, intemptabat. Habebat antem quemdam vernulum, causa familiaris secreti, plus debito sibi carum; cuius delacionibus contra milites et barones aures credulas adhibebat. Et licet sepius supplicassent ut a se predictum vernulum removeret, discessum eius nullatenus voluit sustinere. Et licet reputantes dedecus et iacturam, quia eius delacionibus ledebantur, delatorem in eius presencia occiderunt. In cuius morte se lesum reputans et confusum, illatum dedecus sepe obiiciens, omnes suos cepit afligere indistincte, districte comminans se indignationi sue nullum terminum positurum. Sui autem minarum pericula pavescentes, Portugalenses videlicet et Galleci, et illatum dedecus recolentes, ab eius dominio, prout poterant, discedebant. —158→ Occupatis vero Legione et Asturiis, rex Sancius vultum versus Galleciam obfirmavit. Gallecis autem turbatione mutuo in vota divisis, rex Sancius de facili obtinuit Galleciam, ut optabat. Iterum autem rex Garsias, assumptis secum CCC.is militibus, ivit ad agarenos, et visus est suadere ut secum contra fratrem suum exercitum destinarent, regnum fratris et suum eis pollicens se daturum. Cui taliter responderunt: Cum rex eras, regnum tibi servare minime potuisti. Quomodo ergo perditum nobis dabis? Honoratum tamen muneribus, sed despectum, ad christianorum patriam remiserunt. Qui duplici confusione contritus, cepit provincias infestare. Et in Portugaliam se receptans, loca plurima occupavit. Cui occurrens rex Sancius frater eius, in loco qui Sancta Hyrenea dicitur, ambo fraternas acies ordinarunt. Et iuito prelio, victus Garsias regno perdito captivatur, et apud Lunam vinculis et custodie mancipatur, ubi habuit metam vite. Et fuit ad ipsius peticionem apud Legionem cum suis vinculis tumulatus, sub era M.ª C.ª [X]XVI[III]ª, presente Regnerio cardinali, legato romane curie, qui ibidem cum Bernardo archiepiscopo Tholetano concilium celebravit158.
[5] Occupatis itaque tirampnice fratrum regnis, terram sororum voluit eciam rex Sancius occupare, indignans sororibus; eo quod Aldefonso fugitivo et exuli condolebant; et ditionis sue phalangibus conglobatis, urbem aggressus est Zamorensem. Et cum tanta multitudine supervenit, quod fossata que in circuitu muri fecerant ob sui tuitionem, statim usque ad muros terra et lapidibus opturavit; et manu ad manum cum hiis qui super murum erant rigide dimicavit. Set in ipso primo congressu, multi nobiles ex parte regis Sancii corruerunt; et idcirco amnis a longe discesserunt, unde civitatem obsidione conclusam, fortiter impugnabant. Set Arias Gundissalvi de quo diximus, cum obsesis zamorensibus, causam naturalis domine defendentes, obsidentibus ex adverso, dampna plurima inferebant. Hec rex Sancius illico potuit obtinere, qui statum in primo congressu superbo cogitatu se credidit invasurum. Naturale quidem dominium obsessis subministrabat valorem animi ac vigorem.
—159→[6] Cumque diu civitas sic fuisset obsessa, contigit quod dyabolus apparuit cuidam militi castellano, dicto Byllida Atthaulfi, nepoti Roderici Velez, qui infantem Garsiam, quem de sacro fonte levaverat, apud Legionem prodicionaliter interfecit, et eidem militi Billido, scilicet de sanguine Comitum trahenti originem, persuasit ut, si Zamoram veniret et dominam Urracham de manu regis Sancii liberaret, posset contubernio eius frui. Cuius persuasionibus condescendens Byllidus et Zamoram veniens, de morte regis Sancii cum Urracha Fernandi tantum, omnibus civibus ignorantibus, pertractavit; et promisit sibi domina Urracha Lenguarium et villam Lupi, et tandem sui contubernium per sermones aliquos fraudulentos, si faceret quod dicebat. Tunc ipse, tamquam proditor, Zamorensibus convocatis, cepit eis callide persuadere ut regi Sancio traderent civitatem. Quod ut cives audierunt, ipsum interficere voluerunt; sed equo veloci insidens persequentibus terga dedit: et egrediens civitatem se regi Sancio presentavit, asserens quod ipsum Zamorenses interficere voluissent, eo quod eis persuassiset ut eidem traderent civitatem. Et ex eo tempore Byllidus Athaulphi fuit in oculis regis Sancii placidus et acceptus, et familiaris effectus. Fuit quoque predictus Byllidus Athaulphi pronepos Xayni, qui apud Taurum interfecerat Munionem Fernandi; consobrinus nichilominus Roderici Velez qui, ut dictum fuit, infantem Garsiam apud Legionem prodicionaliter interfecit.
[7] De nobilioribus vero civibus Zamorensibus, qui tunc erant, fuit Xaicides, qui habebat XVI filios, quorum minor erat XXII annorum, XIeim vero ex eis erant sublimati ad militaria sacramenta; habebat similiter ex germanis suis totidem consobrinos. Dux civitatis erat tunc Arias Gundissalvi; cujus filii X erant sacramentis militaribus consecrati; minor autem ex eis annorum XV putabatur. Cumque de compositione inter regem Sancium et dominam Urracham Rodericus Didaci, eiusdem regis vexillarius pertractaret, et domina Urracha eidem super composicione et concanbio respondisset quod qui comminabatur ei irrumpere percuteret eam in plano, suffulta Zamorensium fidelitate, quam usque ad pugnum arene phalanges probaverant Romanorum, nec pro vi in plano, Zamoram regi Sancio noluit concedere —160→ domina Urraca, nec prope cunia numerata. Cuius verba cum Rodericus Didaci regi Sancio retulisset, in furorem versus, flexis genibus et cruce facta iuravit quod ab obsidione zamoriensumper decenium non recederet, quousque civitatem iuxta placitum obtineret.
[8] Cunque longius a civitate castrametari iussisset et sine ipsius obsidione verba durissima cum suis baronibus habuisset, eo quod in superbiam elevatus, dure baronibus responderet, et eorum consiliis non acquiesceret, et angariis indebitis affligeret totam terram; Byllidus Attaulphi superius memoratus, eidem, qui in contemptum fuit aliorum, familiaritatis fibula copulatus [est]; et qui in fraudem et laqueum regis, civitatem sibi promisserat Zamorensem, ipsum pre aliis admittebat ad familiaria obsequia et secreta. Et dum rex comedebat vel dormiebat, Byllidus Attaulphi coram rege armatus tenens in dextera venabulum assistebat, vassallagio confirmato. Et sublimavit eum ad vexillariam, dignitatem. Post triduum vero vasallagii confirmati, solus rex Sancius cum solo Byllido Attaulphi, contempta baronum et militum comitiva, Dorium pertransiit iuxta confinia olivarum, sedula mente tractans, a parte Dorii civitatis altitudinem, murorum spissitudinem que tunc erat, obsessorum magnanimitatem et fortitudinem, terre circum adiacentis pinguedinem, civium disertitudinem, famosas nichilominus civium constancias et gloriosas victorias quas habuerant ab antiquis tempore romanorum, unde suspirans in dominium civitatis, prosiliit in hac verba: O Zamora, Zamora, si te iuxta meum disiderium optinerem, Aragonum et Navarrorum, christianorum et sarracenorum Hyspanie, me secure dominum reputarem. Hec autem verba scire potuerunt hystoriographi vel per conffesionem Biblidi, vel per conffesionem quam fecit, ut quidam dicunt, publice rex Sancius in ultimo constitutus. Fictis autem verbis cum rex procederet, et versus Zamoram faciem convertisset, Byllidus Attaulphi regem percussit venabulo inter scapulas adeo nimis dure, quod pectus regium cuspis venabuli penetravit. Nec fuit necessarium, ut ictum secundum primo ictui eumularet, quia post primum letale vulnus inter duas rupes rex corruit prono vultu; et uno ictu regem superbum regno et vita privavit, ut cognosceret quod altissimo superbi gigantes non placuerunt ab inicio, sed in angelis et in —161→ hominibus signanter peccatum superbie castigavit. Cunctis sit certum, frangit Deus ominem superbum.
[9] Byllidus autem Attaulphi, scelere perpetrato, cum versus Zamoram lento passu reddiret equo insidens, et ad confinium olivarum Dorium pertransiret, respexit eum absque venabulo venientem Rodericus Didaci campi ductor. Et suspicans factionem cum interrogasset eum pro rege, et nichil eidem proditor respondisset, sed versus civitatem dirigeret iter suum, eumdem cum clamore valido celeriter insequtus transfigere voluit; sed non potuit, quia equs cui Rodericus Didaci insidebat propter cursum celerem preceps ivit. Verumptamen resumptis habenis cum insequeretur denuo proditorem, sese proditor ab equo deposuit, et domine Urrace palacium adiit festinanter. Attamen ipsius equm, antequam intraret proditor civitatem, Rodericus Didaci, ut dicitur vulneravit. Nichil autem de hiis omnibus conscius umquam fuit concilium Zamorense, ut omnes hystorie contestantur; sed credebatur, quod Byllidus Attaulphi inter dominam Urracam et regem Sancium compositionem vel aliquid aliud pertractabat pertinens ad secretum.
[10] Postque vero, Byllidus se domine Urrace aspectibus presentavit; qui rumores eidem felices nuncians, sic proposuit incunctanter: Facite, Domina, quod debetis; quia et ego feci quod et fratrem vestrum taliter vulneravi. Cumque vellet ruere in anplexus, Domina Urraca eum repulit, et adiecit: O proditor, si non fuisses ipsius manus militariter osculatus, [ita] quod, ipsum interfecisses, eo quod ipsum pluries diffidaveram, acceptassem. Sed quod prodicionaliter interfeceris fratrem meum, sustinere non debeo neque possum. Qua in re para te ad fugam, et quere loca devia et remota ubi a nemine cognoscaris.
[11] Igitur, dum inter dominam Urracam et Bellidum, ignorante concilio zamorensi, talia tractarentur, rumor in castris insonnit regem Sancium interfectum. Et concurrentibus ad ipsum lamentabiliter et cum plantu, Rodericus Didaci et alii principes castellani ipsumque seminecem invenerunt. Scitantibus vero ipsis quem assumerent in dominum et in regem, nutibus aliquibus propenderunt, quod innuebat eis ut mitterent pro fratre suo domino Aldeffonso, qui apud Toletum a facie sue tiranpnidis —162→ absens erat. Receptantes autem regem, quem seminecem [invenerunt], quatuor milites in quodam pallio ipsum, transito Dorio, in castra propria reduxerunt. Et communione recepta, et eciam confessione facta secundum aliquos, expiravit humiliter qui ad depredandum aliena venerat arroganter.
[12] Post cuius transitum Legionenses et Gallici, Astures et Navarri in propria redierunt; Castellani vero et Extremadani, qui dominum suum negligenter custodierant, in obsidione remanserunt, ne ipsi de proditione possent notari eo quod dominum suum custodierant negligenter. Et super hoc consilium inierunt, ut in excusationem sui Zamorenses reptarent, qui conscii numquam fuerant necis regis, quamquam ab ipsis fuisset rex pluries diffidatus, ut causam deffendorent domini naturalis. In Zamorenses igitur Castellani suam incuriam, quia dominum suum male custodierant, retorquentes, Didaco Ordonii, filio comitis Ordoni, reptandi Zamorenses finaliter potenciam tribuerunt. Qui, assumptis armis et equo insidens animoso, clamoribus personoris reptavit viriliter Zamorenses; eo quod, ut ipse asserebat, proditorem deffensabat concilium Zamorense. Reptavit autem non tantum vivos imo eciam et defunctos. Arias vero Gundisalvi confectus senio, cum ultra menia consisteret cum X filiis suis, et audiret verba tanti imperii tanteque iniurie, sic respondit: In hiis que, Didace Ordonii, intulistis, plane multa falsa multaque mendacia inseruistis, eo quod de iure reptare mortuos non debuistis. Nec vivos reptare similiter debuistis; cum et quid actum sic ignoret penitus concilium Zamorense, a quo rex Sancius tamquam hostis publicus fuerat publice diffidatus. Et si eum aliquis eciam de concilio interfecisset, prodicionis crimen nullatenus incurrisset. Preterea qui reptat concilium, cum quinque agredi debet pugnam. Ut autem Arias Gunsalvi verba huiuscemodi peroravit, Castellani senis sentenciam confirmarunt; et de iure militari fore quod Arias Gunsalvi proposuerat approbarunt. Sentenciam vero prefatam ab omnibus approbatam Didacus Ordonii approbavit.
[13] Post hec Arias Gonsalvi, Zamorensi concilio adunato, coram eo proposuit verba superius perorata. Et ut senis consilium Zamorense concilium acceptavit ut reptacioni reptaliter responderent, verba huiuscemodi senex intulit prelibatus: Quamquam —163→ de proditore nichil sciverimus; tamen queramus studiosius proditorem; et si forte ipsum invenerimus, et ipsum extraham de sub pallio eciam infantisse, que sola fuit conscia huius facti. Obsidentes igitur palacium infantisse, Arias Gundisalvi palacium subintravit; et contra voluntatem infantisse furentis et commiantis extraxit de sub eius pallio proditorem. Ipsum trahentes militem in manus Didaci Ordonii tradiderunt; facti seriem referentes et adiicientes quod quicquit de iure faciendum erat facerent, postquam hostem in manus eius tradiderant; et ideo a reptacione deberent quiescere et tacere. Castellani vero ut hec omnia audierunt, Byllidum Attaulphi supra sacrosancta iurare fecerunt si prodicionis sue fuissent conscii Zamorenses. Cumque iureiurando, tactis sacrosanctis, protestatus fuisset quod prodicionis sue conscius non fuerat aliquis Zamorensis, Castellani consilium inierunt ut proditorem non interficerent, ne forte per hoc reptandi ius amitterent; set et hoc eciam decreverunt ut dominam Urracam infantissam et fratrem eius dominum Allefonsum, qui Tholeti tunc erat, uno vinculo reptacionis una cum Zamorensibus innodarent.
[14] Que cum exsecucioni reptacio demandaretur, Arias Gundisalvi quinque filios suos animans et ad pugnaur exhortans, asserens quod mori eis esset melius quam prodicionis infamie subiacere, datis duobus fidelibus, videlicet Xay Cidez et Munione Alvari, diviso quoque campo et sole, eos exposuit certamini pro naturali domina infantissa et pro concilio Zamorensi. Cumque Didacus Ordonii cum primogenito Arie Gundisalvi, Fernando Arie, dura certamina incoassent, sic sese mutuo acriter percusserunt, quod astis confractis usque ad carnem arma omnia irruperunt. Dictus vero Didacus Ordonii, ense nudato, ex ea parte qua defensionis scutum deerat, sic Zamorensem irrupta galea medio vertice cruentavit, quod et percussus, visum ad oculos defluente sanguine amisit; et ensis de manu eius cedidit, et equum fuit ambabus manibus amplexatus. Cumque iterum atque iterum Didacus Ordonii Ferrandum Arie duris ictibus actrivisset, et ipsum mortuum reputasset, fideles adiit; et alium militem expeciit ad certamen. Quo audito, Arias Gundisalvi post Fernandum Arie ad certamen Didacum Arie advocavit, exhortans —164→ eum ut pro fidelitate ac veritate pocius moreretur, quam ut evaderet mentiretur. Cumque domine sue Urrace et concivium suorum, necnon et germani sui Fernandi Arie, angustias et pressuras ad memoriam revocaret, ut ex hoc ad congressum filium amplius animaret, Fernandus Arie qui iam mortuus videbatur vires incepit resumere sanguinenque detergere, et se iterato ad prelium preparare; unde partem aste de terra elevans, contra Didacum Ordenii ex insperatu cepit arma movere. Et cum sese mutuis ictibus inpeterent tamquam si noviter inciperent preliari, Fernandus Arie Zamorensis, dexteram manum percussit Didaci Ordonii viri nobilissimi de Castella, adeo forti ictu quod ensis de manu Didaci Ordonii cecidit, et cum sola vagina contra Fernandum Arie dimicavit. Et cum vagina similiter defecisset, cum strepa159 selle cepit Fernandum Arie infestare. Sed Fernandus Arie Zamorensis asta, quam manu tenebat, Didacum Ordonii percutiens, occulum eius fregit. Post quem ictum Didacus Ordonii corruit, et post ipsum Fernandus Arie Zamorensis. Cumque fideles ad Didacum Ordonii concurrissent persuadentes ei ut reptacionis verbum sicut iuri et racioni etiam consonum revocaret, vel se ad pugnandiun cum alio milite prepararet, nullatenus acquievit. Erat etenim minime conpos sui. Propter quod assumens verbum Rodericus Didaci Campiductor, illud quod fideles adiudicaverant confirmavit, asserens contra ullum hominem nou esse cum superbia procedendum, quia frangit Deus ominem superbum. Confirmantibus igitur sentenciam Roderici Didaci prelibati omnibus baronibus de Castella, duo comites castellani, videlicet comes Garsias et comes Nunio Alvari, et Alvarus Didaci, repitationis verbum, iniuste prolatum et in vituperium Zamorensium, revocarunt, et in omnibus fideliter processisse zamorense concilium comprobarunt, eo quod pro domina naturali usque ad mortem fideliter et viriliter dimicarunt. Castellani vero corpus principis in sarcofago egregio collocarunt. Et resonis plantibus subsequentes, ad oniense monasterium detulerunt, ubi planctus exequiis consuminatis, corpus regis Sancii sepulture cum honore regio tradiderunt.